Visitaties in het daltononderwijs

De afgelopen twee jaar is in samenwerking met de Nederlandse Dalton Vereniging en de Vereniging van Bijzondere Scholen (VBS) grondig onderzoek gedaan naar het belang en betekenis van visitatie in het daltononderwijs. Het verslag van dit onderzoek Eigenaarschap, Meedenken en Opdenken is sinds eind maart 2017 beschikbaar. De afgelopen twee jaar is in samenwerking met de Nederlandse Dalton Vereniging en de Vereniging van Bijzondere Scholen (VBS) grondig onderzoek gedaan naar het belang en betekenis van visitatie in het daltononderwijs. Het verslag van dit onderzoek Eigenaarschap, Meedenken en Opdenken is sinds eind maart 2017 beschikbaar.

Visitaties

De NDV maakt al geruime tijd gebruik van interscolaire visitatie met als doel de ontwikkeling van daltonscholen te bevorderen en de kwaliteit daarvan te borgen. Belangrijk instrument daarbij is het visitatiekader, waarbij de kernwaarden van het daltononderwijs zijn vertaald naar waarneembare indicatoren op leerling-, leraar- en schoolniveau. Het visitatiekader biedt visiteurs de mogelijkheid om zich een oordeel te vormen over de kwaliteit van het daltononderwijs en helpt ze bij het formuleren van adviezen ter verbetering van het daltononderwijs. In maart 2012 heeft het bestuur van de NDV een nieuw visiedocument aangenomen, op basis waarvan het visitatiekader is bijgesteld. In het visiedocument zijn drie kernwaarden (reflectie, effectiviteit/doelmatigheid en borging1) toegevoegd aan de drie bestaande (vrijheid in gebondenheid, zelfstandigheid en samenwerken). In het nieuwe visitatiekader wordt er aandacht besteed aan de oude en nieuwe kernwaarden. Bovendien is de zelfevaluatie een belangrijk onderdeel geworden van het visiteren: daltonscholen beoordelen ook zichzelf.

Nu het nieuwe visitatiekader is uitgeprobeerd in de praktijk en de nodige ervaring is opgedaan met deze manier van visiteren, heeft de NDV ons gevraagd om te onderzoeken in hoeverre het nieuwe visitatiekader voldoet aan de eisen die de NDV eraan stelt. In het voorjaar van 2015 is het onderzoek uitgezet onder scholen.Het doel van ons onderzoek was tweeledig. Ten eerste wilden we zicht krijgen op de mate waarin de kernwaarden in het visitatiekader betekenisvol en van belang zijn bij visitaties van daltonscholen. Met andere woorden we hebben onderzocht hoe de kernwaarden in het visitatiekader worden gewaardeerd door degenen die het gebruiken. Ten tweede wilden we nagaan in hoeverre visitaties kwaliteitsverbetering en – borging in het daltononderwijs bevorderen en welke aspecten van de visitatie daaraan bijdragen. Wij hebben daarom de volgende twee onderzoeksvragen geformuleerd:
In hoeverre zijn visitaties in het daltononderwijs van belang en betekenisvol?
In hoeverre dragen visitaties in het daltononderwijs bij aan kwaliteitsbevordering en -borging?

In ons onderzoek hebben we met vragenlijsten (kwantitatief deel) en focusgroepen (kwalitatief deel) gewerkt. We hebben de resultaten van de vragenlijst uitgediept door visiteurs uit zowel het primair onderwijs (po) als het voortgezet onderwijs (vo) te vragen deel te nemen aan focusgroepen.

Belang en betekenisvol

Uit de analyse van de vragenlijsten blijkt dat zowel visiteurs als onderwijsprofessionals het belang en de betekenisvolheid van alle kernwaarden bij het visiteren onderschrijven. Zo waarderen beide groepen de kernwaarden met een gemiddelde score van boven de acht (op een tienpuntsschaal), alle kernwaarden worden positief beoordeeld. We vonden bovendien dat de waarderingen van visiteurs en onderwijsprofessionals nauwelijks verschillen. Ook de zelfevaluatie wordt verder positief gewaardeerd door onze respondenten, zo geven ze aan dat de zelfevaluatie van belang is voor het verkrijgen van inzicht in en het kunnen reflecteren op het eigen daltononderwijs en welke verbeterpunten er zijn. Ons antwoord op de eerste onderzoeksvraag luidt dan ook dat de kernwaarden in het visitatiekader en de zelfevaluatie, voor degenen die het gebruiken, op alle drie niveaus (leerling-, leraar- en schoolniveau) betekenisvol en van belang zijn bij visitaties.

Kwaliteitsverbetering en -borging

In onze studie zijn we ook nagegaan in hoeverre visitaties volgens onze respondenten bijdragen aan kwaliteitsverbetering en -borging van het daltononderwijs. Volgens zowel het oordeel van visiteurs als van de onderwijsprofessionals dragen de zelfevaluatie, het visitatiebezoek, het visitatieverslag, de aanbevelingen als de reactie van de school op de aanbevelingen bij aan kwaliteitsborging. De gemiddelde score ligt hier weer vrij hoog. Visitaties leiden volgens onze respondenten vooral tot een groter inzicht in de kwaliteit van het daltononderwijs door de feedback die wordt gegeven en ontvangen en de verbeterpunten die worden genoemd. Visitaties dragen volgens zowel visiteurs als onderwijsprofessionals bij aan het scherpstellen van het eigen daltononderwijs, het krijgen van aanbevelingen (“tips en tops”) en tot kwaliteitsbevordering en ontwikkeling. Uit onze analyses van de gegevens uit de vragenlijsten blijkt verder dat de feedback, die visiteurs geven, door onderwijsprofessionals van onlangs gevisiteerde daltonscholen erg nuttig, bruikbaar en relevant worden bevonden. De onderwijsprofessionals geven aan dat ze met name de bevestiging dat ze op de goede weg zitten, de gegeven verbeterpunten en de positieve insteek van de ontvangen feedback waarderen. Wel geven ze in de focusgroep aan dat de feedback van de visitatiecommissie nog meer concreet en specifiek kan zijn, zodat de school nog beter in staat wordt gesteld met de gegeven aanbevelingen aan de slag te kunnen.

Eigenaarschap

Uit de focusgroepen komt verder naar voren dat de meeste respondenten de essentie van daltonkwaliteit opvatten als de mate waarin er op school sprake is van eigenaarschap op zowel leerling-, leraar- als schoolniveau. Leerlingen en leraren moeten de vrijheid krijgen en de ruimte nemen om te leren en te werken. Een absolute ondergrens aan daltonkwaliteit is lastig te onderscheiden volgens onze respondenten, het is namelijk per school verschillend in hoeverre er sprake kan zijn van eigenaarschap en hoe kernwaarden gestalte krijgen op de desbetreffende school. Wat wel van belang lijkt is dat de visie ten aanzien van het eigen daltononderwijs goed is onderbouwd en beargumenteerd en dat de school aantoonbaar iets met de aanbevelingen uit de vorige visitatie heeft gedaan.

Meedenken en opdenken

Goed visiteren is een volgens onze respondenten met name een kwestie van “meedenken en opdenken”. Hiermee bedoelen ze dat visiteurs als “critical friend” moeten dienen en de school die ze visiteren ondersteunen (“meedenken”) en verder helpen brengen (“opdenken”) in het verbeteren en borgen van de daltonkwaliteit. Bij meedenken gaat het erom dat de visiteurs in hun feedback en aanbevelingen uitgaan van de situatie op de gevisiteerde school, zoals deze in de zelfevaluatie wordt beschreven. Dit betekent dat visiteurs minder vanuit een oordeel uitgaan (beoordelingsperspectief) maar veeleer visiteren vanuit een ontwikkelingsperspectief. Wat daarbij volgens onze respondenten zoals eerder gezegd cruciaal is, is dat de gegeven feedback en aanbevelingen vanuit een open houding zijn geformuleerd, ondubbelzinnig zijn en aansluiten bij ontwikkelingen op de gevisiteerde school. Met andere woorden, de “critical friend” kan pas opdenken als er is meegedacht met de school. Meedenken is niet alleen een taak voor visiteurs, ook scholen kunnen de “critical friend” helpen zijn taak te volbrengen door eigenaarschap te nemen. Kortom, volgens de deelnemers aan de focusgroepen is eigenaarschap niet alleen van groot belang voor het vormgeven van het daltononderwijs, maar is het ook een vereiste voor het verbeteren en borgen ervan door middel van visitaties.

Aanbevelingen

Uit het onderzoek zijn de volgende aanbevelingen naar voren gekomen:

1. Kijk gericht naar de indicatoren in het visitatieverslag. Overweeg om het kader te vereenvoudigen. Belangrijk is dat scholen in het visitatieverslag gericht de wijze beschrijven hoe zij de kernwaarden vormgeven op hun school.
2. Biedt ruimte in het visitatieverslag voor de scholen om aan te geven waarop zij graag feedback zouden willen krijgen tijdens de visitatie en schep ruimte tijdens de visitatie dat het visitatieteam daarop gerichte feedback kan geven in lijn van de ontwikkelingen op de school.
3. Overweeg of de schoolreactie in het verslag achterwege gelaten kan worden en mogelijk vervangen kan worden door een daltonplan waarin de school verantwoordt wat er met aanbevelingen gedaan wordt.

Ten aanzien van het verbeteren en bevorderen van de professionalisering van de visitaties zijn de volgende aanbevelingen gedaan: Ten aanzien van het verbeteren en bevorderen van de professionalisering van de visitaties zijn de volgende aanbevelingen gedaan:

4. Stimuleer visitaties tussen scholen. Laat scholen daarin zelf het initiatief nemen voor een tussentijdse visitatie of collegiale consultatie. Stimuleer daarbij ook ontwikkelgesprekken tussen collega’s en peerreview. Belangrijk is ook het stimuleren van het deelnemen aan de regiobijeenkomsten.
5. Onderzoek de mogelijkheid om visiteurs tweemaal dezelfde school te laten visiteren.
6. Zorg voor een training in de vaardigheid om feedback te geven. Zodat visiteurs de juiste vragen (leren) stellen en (leren) doorvragen tijdens een visitatie. Belangrijk is daarbij een nieuwsgierige en onderzoekende houding. Laat visiteurs hun kennis en ervaring inzetten om scholen te adviseren.
7. Zorg dat visitaties goed voorbereid worden door het visitatieteam, door bijvoorbeeld van te voren bij elkaar te komen en de visitatie door te spreken.
8. Denk na over een vorm van intervisie voor visiteurs. De uitkomst van een visitatie blijkt volgens respondenten nogal eens af te hangen van individuele visiteurs en/of de dynamiek in de groep visiteurs. Het lijkt daarom raadzaam om visiteurs geregeld te laten reflecteren op aspecten van het visiteren, het eigen handelen en de gemaakte keuzes.

Perspectieven op het visiteren als ontwikkel- en/of beoordelingskader:

9. Maak onderscheid tussen een tip en een aanbeveling. Communiceer dit onderscheid helder naar zowel de visiteurs als de school.
10. Laat scholen de leerlingen betrekken bij de voorbereiding op de visitatie.

Task Force

Naar aanleiding van dit onderzoek is een Task Force opgericht. Een groep directeuren, visiteurs en bestuursleden prioriteren deze aanbevelingen. Waarna het wordt vertaald en uitgezet richting het werkveld. Dit om ervoor te zorgen dat de visitaties binnen het daltononderwijs nog optimaler ingezet kan worden en waarbij het eigenaarschap en het meedenken en opdenken vanuit scholen en visiteurs nog meer vergroot kan worden.

1 Inmiddels heeft de NDV in 2015 besloten borging af te voeren van de lijst kernwaarden. Wel vindt de NDV het belangrijk dat verbeteringen als directe concretiseringen van het daltonplan als ‘efficiency measure’ worden vastgelegd.

Het gehele onderzoek is terug te lezen in het boek: Eigenaarschap, Meedenken en Opdenken. Rapportage evaluatief onderzoek naar het nieuwe visitatiekader in het primair en voortgezet daltononderwijs.
Het boek is te downloaden en te bestellen via https://saxion.nl/site/index/vernieuwingsonderwijs/boeken/

Auteur: Vera Otten heeft als lid van het algemeen bestuur van de NDV de visitatie in haar portefeuille.
Beeld: Hans Wolthuis