Dalton als professionele identiteit

Het is algemeen bekend en in onderzoek aangetoond dat de leraar één van de belangrijkste factoren is voor het succes van onderwijs. Dit wekt verwachtingen, waardoor de samenleving nog hogere eisen gaat stellen aan het functioneren en presteren van leraren. Daarbij moeten leraren zich steeds vaker verantwoorden. Uit vervolgonderzoek komt naar voren dat leraren door middel van samenwerking en voortgaande professionalisering beter in staat zijn om in een dergelijke veeleisende context hun werk te doen en zich te handhaven. Een belangwekkend aspect van de beroepsvaardigheid van leraren is de ontwikkeling en bewustwording van hun professionele identiteit. In dit artikel werk ik het idee uit dat leraren, die overtuigd zijn van de pedagogische waarde van daltononderwijs en hiernaar redeneren en handelen, hiermee inhoud geven aan hun professionele identiteit. Eerst verduidelijk ik het begrip professionele identiteit aan de hand van literatuur. Vervolgens ga ik na of dalton inderdaad als vorm van professionele identiteit mag worden opgevat.

Professionele identiteit versterkt de moed en kunde om te oordelen

Leraren maken in hun onderwijswerk voortdurend keuzes, die hun handelen bepalen. Deze keuzes worden gebaseerd op kennis, professioneel ontwikkelingsniveau en persoonlijke opvattingen over de invulling van het leraarschap. Persoonlijke professionaliteit heeft in belangrijke mate invloed op de kwaliteit van handelen in de beroepspraktijk en daarmee de onderwijskwaliteit. Bij professionele ontwikkeling van leraren worden professionele en persoonlijke aspecten met elkaar verbonden en op elkaar afgestemd. Professionaliteit van de leraar is “geïncarneerde professionaliteit [en] de persoon van de leerkracht [is] zelf onlosmakelijk verbonden met die professionaliteit” (Kelchtermans, 2012). Professioneel handelen van leraren kan worden opgevat als uitkomst van instrumentele en normatieve professionaliteit. Instrumentele professionalisering van leraren betreft derhalve het vergroten van waarneembare kennis en vaardigheden; normatieve professionalisering richt zich op toenemende bewustwording bij leraren van hun dagelijkse taak uitvoering onder invloed van de wisselwerking tussen persoonskenmerken, professionele kennis en opvattingen en de sociale en maatschappelijke context. Het succes van de professionele carrière van de leraar, de kwaliteit van diens werk, het niveau van communicatie en relaties met leerlingen, ouders, collega’s en schoolleiding worden alle beïnvloed door het professioneel zelfconcept van de leraar. Hoewel professionele identiteit met verschillende termen wordt aangeduid, gaat het in essentie om de persoonlijke wijze waarop de leraar “concrete beroepssituaties waarneemt, er betekenis aan geeft en erin handelt” (Kelchtermans, 2012).

Leraren werken in een samenleving die voortdurend veranderd en daarmee van invloed is op de omstandigheden waarin leraren hun werk doen. Om hierop te kunnen blijven aansluiten, is het van belang dat leraren zich continu blijven scholen en in staat zijn om nieuwe, vaak onvoorspelbare situaties te beoordelen en goede afwegingen te kunnen maken. Leraren die in staat zijn in een dergelijke, complexe context eigen keuzes te maken en hun handelen te verantwoorden, zullen zich hiermee enig gezag verwerven dat nodig is om hun keuzes geaccepteerd te krijgen. Professionele identiteit biedt de leraar een referentiekader om aspecten en ervaringen van de onderwijspraktijk te beoordelen en te duiden; (a) om te bepalen hoe contextfactoren het eigen functioneren beïnvloeden en om te kunnen omgaan met spanningen en tegenstrijdigheden in hun loopbaan en (b) bij het verklaren van en betekenis geven aan hun handelen in relatie tot anderen en de samenleving in het algemeen.

Professionaliteit van leraren is persoonsgebonden en komt tot uiting in de kwaliteit van het dagelijks handelen en de kennis en beroepshouding van individuele leraren binnen hun schoolteam. De Onderwijsraad noemt vier argumenten die aandacht voor identiteitsontwikkeling rechtvaardigen:
1. Weten waar je voor staat en daarover in dialoog blijven met anderen.
2. Ingewikkelde praktijkkwesties vragen om eigen, wijze keuzes.
3. Leraren met een missie benutten én creëren professionele ruimte.
4. Kritisch-onderzoekende leraren blijven zich ontwikkelen (Onderwijsraad, 2013).

Het leraarschap gaat niet alleen om het uitvoeren van vaststaande richtlijnen, protocollen en door anderen genomen beslissingen. Bij elke praktijksituatie dient een leraar deze in zijn context te beoordelen om vervolgens de juiste afwegingen te maken en te komen tot een passende reactie. Bij het beoordelen van een situatie en het maken van keuzes begeeft de leraar zich in een kwetsbare positie, want zowel handeling als uitkomst kunnen altijd ter discussie worden gesteld. Deze kwetsbaarheid vormt volgens Kelchtermans (2012) een typerend kenmerk van het leraarschap. De betekenis van een bepaalde pedagogische situatie kan variëren en daarom niet op een standaardwijze worden opgelost. De “moed en kunde” om in zo’n situatie juist te oordelen vormt een wezenlijk onderdeel van de professionele identiteit van de leraar. Die beoordeling wordt beïnvloed door persoonlijke aspecten zoals de relatie met de betrokkenen, emotionele betrokkenheid, expertise, moreel engagement en politieke overwegingen. Ontwikkeling van professionele identiteit is van belang om zich dergelijke aspecten bewust te worden en deze te leren hanteren.

Professionele identiteit helpt de praktijkschok te doorstaan

De overgang van opleiding naar werk vormt voor veel leraren een indrukwekkende fase in hun loopbaan, waarin zij worden geconfronteerd met verschillen tussen eigen ideeën en overtuigingen over het lesgeven en de realiteit van het lesgeven zelf. Beginnende leraren ervaren een interne strijd, of ‘professionele identiteitsspanningen’ bij hoe zij hun werk op de juiste manier kunnen doen. Het gaat hier om (I) de veranderende rol van student naar leraar; (II) tegenstrijdigheden in gewenste en ervaren begeleiding; en (III) tegengestelde opvattingen over hoe lesgeven in de praktijk wordt geleerd (Pillen, Den Brok & Beijaard, 2013). Leraar worden, betekent beslissen hoe je je in de praktijk gedraagt en hoe je je persoonlijke opvattingen over het beroep laat aansluiten op de eisen die vanuit het vak en de schoolcontext worden gesteld. De Onderwijsraad onderscheidt spanningen tussen:
– doeldomeinen van onderwijs: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming;
– het streven naar gemeenschappelijkheid en het bieden van maatwerk;
– persoonlijke betrokkenheid en professionele distantie;
– sturing en begeleiding van het leerproces;
– eigen onderwijs-pedagogische opvattingen en die van anderen (Onderwijsraad, 2013). Daarnaast ervaren leraren dilemma’s in hun dagelijkse onderwijspraktijk: (a) ‘wat’-dilemma’s, betreffende de vraag wat leerlingen moeten leren en of dit dan geldt voor alle of individuele leerlingen; (b) ‘hoedilemma’s, over de wijze waarop wordt lesgegeven en hoe wordt ingegrepen bij leer- en gedragsproblemen; (c) ‘wie’-dilemma’s, waarbij het gaat om wie je als leraar bent en hoe je je als leraar opstelt tegenover je leerlingen. Onder druk van verwarring en gevoelens van verloren-raken, schikken jonge leraren zich vaak naar de schoolomstandigheden, zonder rekening te houden met hun eigen overtuigingen en kennis. Dit kan leiden tot gebrek aan motivatie en destabilisering van hun identiteit. Het is van belang dat leraren reeds in de opleiding een realistische kijk op de onderwijspraktijk ontwikkelen en onderhouden, door deze telkens af te stemmen op eigen opvattingen en verwachtingen (Hong, 2010).

Algemene kenmerken van professionele identiteit

Uit verschillende beschrijvingen van professionele identiteit in de literatuur kunnen enkele algemeen geldende kenmerken worden afgeleid.

1. Professionele identiteit van de leraar betreft het gedachtegoed van een persoon over zichzelf, (zijn rol in) het onderwijs en (zijn rol in) de samenleving en de wijze waarop die persoon dit gedachtegoed als uitgangspunt neemt om te handelen. Dit gedachtegoed kent een cognitieve en emotionele dimensie en betreft opvattingen over en beleving van de samenleving in het algemeen en onderwijstaken in het bijzonder, motieven en gevoelens omtrent de keuze voor en invulling van het leraarsberoep en ervaringen, ideeën, oordelen en gevoelens over zichzelf als persoon.
2. Professionele identiteit ontwikkelt zich gedurende de tijd, als gevolg van bewuste en onbewuste interactie tussen een persoon en zijn omgeving en de wijze waarop deze persoon zijn indrukken en ervaringen uit deze interactie verinnerlijkt en betekenis geeft.
3. Factoren die versterkend of belemmerend werken bij de totstandkoming van professionele identiteit (gedachtegoed) en bij het aanwenden ervan (handelen), zijn: – kwaliteit van de relatie en verbondenheid met anderen, – spanningen en dilemma’s met betrekking tot verschillen tussen opvattingen en verwachtingen van zichzelf en van zijn omgeving, – besef van autonomie (uitwerken van ideeën, doelen behalen, context veranderen), – vertrouwen in eigen kunnen in verschillende facetten van de beroepsuitoefening als leraar (beroepscompetenties, omgaan met doelgroepen, reflectief en onderzoekend vermogen). Met name de emoties die zich bij deze factoren voordoen, zijn bepalend voor de versterkende of belemmerende invloed ervan op de professionele identiteit.

Dalton als professionele identiteit

Daltononderwijs is geen doel op zich, maar een middel om een verder liggend, opvoedkundig doel te bereiken. Het doel van dalton ligt besloten in de overtuiging dat ieder mens zich kan ontplooien tot een autonoom functionerende, zelfverzekerde persoonlijkheid, die verantwoordelijk kan zijn voor zichzelf en zijn omgeving. Deze overtuiging vormt de kern van de daltonvisie.

Het is dalton als we de leerling aanmoedigen op het gebied van persoonsvorming zijn eigen zone van naaste ontwikkeling te betreden, onderzoeken en verwerven. Met dalton als onderwijsvisie beschikt de leraar over een referentiekader en uitgangspunt voor zijn eigen handelen, mits deze visie bewust wordt gehanteerd en regelmatig met anderen wordt besproken.

In deze benadering van daltononderwijs en de rol van de daltonleraar daarin kunnen de hiervoor genoemde aspecten van professionele identiteit worden herkend. Duidelijk komt naar voren dat dalton als pedagogisch uitgangspunt inhoud geeft aan wat de leraar met zijn onderwijs wil bereiken en aan de manier waarop dat zou moeten gebeuren. Dit aspect betreft niet onmiddellijk alle facetten van het leven, maar ligt tenminste ten grondslag aan hoe een leerling zich kan voorbereiden op en deelnemen aan het leven. De specifieke opvatting van de leraar over hoe een leerling nu en straks participeert in de maatschappij is hier onlosmakelijk verbonden met de professionele identiteit van die leraar. Als de persoonlijke opvattingen en overtuiging van de leraar samenvloeien met de bedoelingen en motieven van het daltononderwijs, mag dalton deel van diens professionele identiteit genoemd worden.

Voorts wordt verondersteld dat iemands professionele identiteit zich ontwikkelt door interactie met zijn omgeving. Als concretisering van deze interactie wordt aangenomen dat leraren in het daltononderwijs hun ‘daltonmanier’ van werken toetsen aan de hand van hoe hun leerlingen hierop reageren en of , waarom en hoe hun collega’s een vergelijkbare werkwijze erop nahouden. De ervaringen die je opdoet met deze toetsing, zullen je zowel cognitief als emotioneel beïnvloeden (wat leer ik ervan, wat weet ik nu, wat vond ik ervan, wat doet het met me?) en medebepalend zijn voor te maken keuzes in een toekomstige, vergelijkbare context. Deze beïnvloeding betreft je professionele identiteit in het algemeen, maar kan evenzeer leiden tot een kritische beschouwing op aspecten van het daltononderwijs in het bijzonder.

Ter overweging

In dit artikel heb ik aandacht gevraagd voor het belang en de aard van professionele identiteit waarbij ik heb verduidelijkt dat leraren, die de waarde van daltononderwijs omarmen, hiermee tegelijk invulling geven aan hun professionele identiteit. Het is noodzakelijk dat leraren zich bewust zijn van hun professionele identiteit en zich hierdoor meer competent voelen in hun beroepsuitoefening. Bewustwording van je daltonvisie kan hieraan bijdragen.

Deze uitkomst sluit aan op het inzicht dat ontwikkeling van professionele identiteit een vorm is van normatieve professionalisering.

Normatieve professionalisering vindt in belangrijke mate plaats via visieontwikkeling, reflectie en dialoog. Deze activiteiten nemen binnen de daltononderwijsgemeenschap – op schoolteamniveau, regionaal en bij landelijke bijeenkomsten – reeds een vanzelfsprekende plek in, wat het vermoeden versterkt dat daltonleraren zich al langer, bewust of onbewust met normatieve professionalisering bezig houden. De vraag is of daltonleraren die visie, reflectie en dialoog op daltongebied alleen aanwenden ten gunste van daltonverbetering op schoolniveau, of dat dit ook leidt tot kritische zelfreflectie en persoonlijke daltongroei. Samen iets vinden van dalton is mooi, maar uiteindelijk gaat het om datgene wat er op microniveau gebeurt tussen leraar en leerling. Nu we weten dat professionele identiteit een cognitieve en emotionele dimensie kent, is aan te bevelen daltonleraren bij zichzelf – of in gesprek met anderen – nagaan met welke cognitieve en welke emotionele motieven zij invulling geven aan dalton. Hoe concreet kan jij je affiniteit met en dagelijks handelen volgens dalton onder woorden brengen?

Literatuur

Hong, J.Y. (2010). Pre-service and beginning teachers´ professional identity and its relation to dropping out the profession. Teaching and Teacher Education 26 (2010), 1530 – 1543. Kelchtermans, G. (2012). De leraar als (on)eigentijdse professional. Leuven, België: Katholieke Universiteit Leuven. Onderwijsraad (2013). Verkenning Leraar zijn. Meer oog voor persoonlijke professionaliteit. Den Haag, Nederland: Onderwijsraad. Pillen, M., Brok, P. den, & Beijaard, D. (2013). Professional identity tensions of beginning teachers. Teachers and Teaching: Theory and Practice, DOI: 1080/13540602.2013.827455 Een overzicht van alle geraadpleegde bronnen bij dit artikel is verkrijgbaar bij de redactie van DaltonVisie.