iSelf: onderzoek naar zelfgestuurd leren

Zelfstandigheid is een kernwaarde van daltononderwijs. Op elke daltonschool discussiëren leraren erover hoe zij de zelfstandigheid van hun kinderen kunnen vergroten. In de discussies tussen leraren over dit onderwerp komen steeds verschillende aspecten van zelfstandigheid aan bod. Soms gaat het over hoe je kleuters leert om zelf hun jasje dicht te knopen (zelfredzaamheid), soms gaat het over het bedenken van een manier om Franse woordjes te leren, die het best bij jou past (zelfsturend leren). Bij het lectoraat Vernieuwingsonderwijs van Saxion is een ontwerponderzoek gaande naar dit laatste aspect van zelfstandigheid: iSelf. In dit artikel beschrijven we wat zelfsturend leren is, hoe kinderen dat het best leren en hoe we in het iSelf-project leraren leren hieraan expliciete aandacht te schenken. We geven ook twee voorbeelden uit de praktijk van hoe zelfsturend leren vorm krijgt op aan het onderzoek deelnemende scholen.

Zelfsturend leren

Niet alleen leerlingen verschillen van elkaar, ook onderzoekers. Dat wordt al snel duidelijk als je probeert om zelfsturend leren te definiëren. De meeste wetenschappers zijn het er echter wel over eens dat zelfsturend leren wordt gekenmerkt door een samenspel tussen cognitieve, metacognitieve en motivationele processen, die een leerling inzet en aanstuurt om zijn of haar leerdoelen te bereiken. Soms gaat het daarbij om het maken van een plan, soms om de beslissing om aantekeningen te maken of een goede samenvatting. Soms gaat het erom dat je nadenkt hoe je meestal dit soort taken aanpakt. Soms gaat het om het uit jezelf zoeken van een rustige werkplek. Soms ook gaat het om het bijtijds inroepen van een ‘hulplijntje’ naar de leraar omdat je erachter komt dat je een bepaalde opdracht nooit zelf zult oplossen. Soms gaat het om de beslissing om nog even je tanden op elkaar te zetten, zodat je een opdracht netjes afmaakt. En soms gaat het erom je fouten achteraf te analyseren, zodat je weet hoe je een volgende keer een soortgelijke opdracht aan moet pakken. Er is bij zelfsturend leren sprake van een voor-, tijdens- en nafase. Tijdens de voorfase staat het oriënteren op de taak centraal, worden (leer-) doelen gesteld en plant de leerlingen zijn leerproces. Tijdens het leren monitort de leerlingen zijn leerproces en stuurt zijn leerproces bij waar dat nodig is. Tenslotte evalueert de leerling het leren en reflecteert op het leerproces. (zie Figuur 1).

Zelfsturend leren kun je niet zelfsturend leren

Net als het inzicht, dat veel daltonleraren verworven hebben, dat samenwerken om vaardigheden vraagt, die expliciet geïnstrueerd moeten worden, zo geldt voor het zelfsturend leren iets soortgelijks. Het devies zou moeten zijn: zelfsturend leren kun je niet zelfsturend leren. Kinderen verwerven alleen de gewenste zelfstandigheid als dit expliciet aangeleerd wordt. Helaas gebeurt dat weinig. Meer dan 90% van de instructie bestaat uit impliciete instructie. Dat betekent bijvoorbeeld dat leerprocessen als plannen, oriënteren en reflecteren aan bod komen tijdens het werken aan een taak, maar dat de leraar niet expliciet vertelt waarom, hoe en wanneer deze processen kunnen worden uitgevoerd. Waarom strategieën voor zelfsturend leren niet expliciete geïnstrueerd worden, lijkt te maken te hebben met de overtuiging van leraren dat het bieden van de gelegenheid om leerprocessen zelf aan te sturen voldoende is. Je mag het zelf…, doe het dan ook!, lijken ze te denken. En natuurlijk ‘ontdekken’ kinderen soms een voor hen werkende aanpak bij het leren, maar leidt zo’n aanpak tot succes, dan kan het al snel inslijpen, ook als het een ineffectieve aanpak is of een aanpak die niet of nauwelijks toepasbaar is in andere situaties.

Procesgebaseerde instructie voor het leren

Een procesgebaseerde instructie voor het leren gaat ervan uit dat leren leren te onderwijzen is. De focus daarbij moet zijn op kennisconstructie binnen een vakgebied. Leren leren ‘doe’ je dus bijvoorbeeld bij wereldoriënterende vakken, of tijdens de taalles. ‘Losse’ studielessen zijn niet effectief. Je leert op een effectieve manier Franse woordjes te leren, door het bij het leren van Franse woordjes te oefenen. In een procesgebaseerde benadering helpt de leraar leerlingen expliciet in de fase voorafgaand aan, tijdens en na het leren. Hoe pak je het aan? Waar zit je nu? Waar ging het ook al weer om? Een procesgebaseerde instructie heeft ook aandacht voor de emotionele aspecten van het leren. Kinderen moeten leren om te ‘dealen’ met successen en falen, met slagen en tegenslagen, met uitdagingen. Hoe ga je er bijvoorbeeld mee om als je ‘geen zin meer hebt’, ‘als het langer duurt dan je denkt’. Aandacht is er ook nodig voor het leren van en met elkaar (sociaal leren) en met het creëren en gebruiken van materialen, hulpmiddelen en leeromgevingen, waarin leerlingen zelfsturen moeten gaan leren.

Leraarvaardigheden

Bij het expliciet maken van het leren, kan de leraar gebruik maken van een aantal didactische principes. Allereerst is het gesprek noodzakelijk over hoe je een opdracht aanpakt, hoe het gaat en hoe het gegaan is. Een leraar kan vertellen hoe hij ‘dit soort opdrachten’ zelf aanpakt. Ook het uitwisselen en bespreken van werkwijzen van de kinderen zelf kunnen ondersteunen. Er is dan sprake van co-regulatie, van het samen met leerlingen reguleren van hun leren. Ook het modelen, het hardop voordoen, is een effectieve vorm van expliciet instrueren van aanpakgedrag. Leraren kunnen ook voorbeelden geven van hoe je ‘iets’ handig kunt leren. Natuurlijk is reflecteren over het leerproces, de motivatie, het gedrag en het gebruik van materialen en de omgeving een manier om expliciet aandacht te schenken aan het leren leren. Als we het hier overigens hebben over expliciet maken van de leeraanpak, dan gaat het niet altijd alleen maar over instructie voorafgaand aan het leren. Het expliciet maken van de aanpak kan ook bij reflectiemomenten, door leerlingen die elkaar ondersteunen, of door het gebruik van instructie- en handelingswijzers.

iself

In het project van het lectoraat Vernieuwingsonderwijs rond zelfsturend leren is een consortium samengesteld waar acht scholen aan deelnemen. Samen met de deelnemende scholen is een werkwijze ontwikkeld waarbij projectleerkrachten hun collega’s op de eigen scholen instrueren met het samen ontwikkelde materiaal. De onderzoekers van het lectoraat doen vervolgens onderzoek naar de effecten van de aanpak. Bij de iSelf-aanpak wordt procesgebaseerde instructie vertaald in de drie ‘i’s’: integratie, instructie en individu. Bij integratie gaat het om het bewust integreren van het leren leren in het leren binnen de verschillende domeinen en vakken. Dat gebeurt door expliciete instructie te geven en door af te stemmen op en aan te sluiten bij het individu . Samen met de projectleraren is een vertaling gemaakt van een model dat door Pintrich (2004) ontwikkeld is op basis van zijn onderzoek naar zelfsturend leren. Die vertaling is vormgegeven in een poster, die op de projectscholen gebruikt wordt voor de expliciete instructie die leraren geven over het zelfsturend leren.

Verhalen uit de praktijkscholen

De meeste leerkrachten vinden het belangrijk om aan zelfsturing te werken, maar ze weten vaak niet hoe ze dit kunnen aanpakken. Ineke Vermeulen, onderwijsspecialist op de Casimirschool, vindt: “Het belangrijkste van de training die hoort bij de iSelf-aanpak is dat het begrip ‘zelfsturend leren’ voor iedereen helder werd. Wat bedoelen we hier nu mee? Wat wordt er dan van mij als leerkracht verwacht? Ik zelf was namelijk in de veronderstelling dat zelfsturend leren iets is van ‘helemaal loslaten’, maar om tot zelfsturend leren te komen hebben kinderen eerst expliciete instructie nodig over hoe je het leren aanpakt.” Tijdens de training op deze daltonschool in het hartje van Gouda is er veel aandacht besteed aan het betekenis geven aan het begrip zelfsturing. Ineke: “We hebben vragen gesteld en leerkrachten op geeltjes laten antwoorden, bijvoorbeeld: ‘Wat houdt zelfsturend leren voor jou in?’ en ‘Welke overlap heeft het met onze visie?’” Aan het eind vroeg ik: “Wat ga je morgen in de klas anders doen? Per bouw hebben we dit besproken en hebben de leerkracht feedback gegeven. Het achterhalen van de overtuigingen van leerkrachten is essentieel om het integreren van zelfsturend leren een succes te laten worden. Een valkuil is dat ervaren leerkrachten over expliciete instructie zeggen ‘Dit doe ik al.’ Als je dan kritisch kijkt, ontdek je dat ze toch niet zo expliciet zijn als ze zeggen of niet genoeg op zichzelf reflecteren. Weten wat het begrip zelfsturing inhoudt, hoe dit expliciet kan worden aangepakt, maar ook vooral de aandacht op waarom leerkrachten zelfsturend leren willen integreren, zijn belangrijke onderdelen van iSelf.

Het expliciet instrueren kost soms extra tijd. Stap voor stap moet er worden voorgedaan hoe een strategie kan worden gebruikt, wat het nut ervan is en wanneer leerlingen de strategie nog meer zouden kunnen gebruiken. De iSelf-poster kan leerkrachten, maar ook leerlingen hierbij ondersteunen. Ook Alja de Lange, van openbare daltonschool De Branink in Laren, ervaart het gemak: “De posters hangen in alle groepen. Zeker bij één les per dag worden de kinderen erop gewezen of wordt het verband gelegd tussen de poster en waar zij op dat moment mee bezig waren. Mijn collega’s en ik doen dit bij instructies, maar ook bij het zelfstandig werken. Met het zelfstandig werken richt je je dan vooral op de fase ‘tijdens’, bijvoorbeeld: ‘Jongens, kijk eens wat je moet doen. Ga niet zomaar door met werken, maar kijk waar je mee bezig bent.’ In combinatie met de expliciete instructie heeft de poster een heel aantal kinderen geholpen. Je ziet dat ze nu meer gebruik maken van de strategieën en er ook over discussiëren. Ze leggen dan aan elkaar uit wat het nut is van een strategie. Dit leidt ertoe dat sommige leerlingen zeggen: ‘Ik vind dit niet leuk, maar ik weet dat het helpt om die stap ook te doen.’ Dit is voor ons als collega’s ook weleens komisch hoor, om leerlingen tegen elkaar te horen zeggen dat zij een bepaalde strategie moeten gebruiken!”

Inspiratiereeks

Het lectoraat Vernieuwingsonderwijs start binnenkort een nieuwe reeks praktijkboekjes. Het eerste deeltje in deze inspiratiereeks zal gaan over iSelf en zelfsturend leren. Het zal de praktische vertaling bevatten van de wetenschappelijke inzichten die in het project verzameld zijn, waarmee leraren in hun eigen praktijk zelfsturend leren expliciet zullen kunnen instrueren.